W Dobrym słowniku założyliśmy od początku, że odmianę rzeczowników będziemy podawać w pełnej postaci, w odpowiednich tabelkach. W tym wpisie pokażemy, jakie to przynosi korzyści i jak wiele informacji gubiono lub podawano nieczytelnie w poprzednich słownikach.
W słownikach drukowanych nie umieszczano pełnej odmiany rzeczowników (i z podaniem całych form), ponieważ nie było na to miejsca. W słownikach języka polskiego przyjęto zatem taki sposób postępowania: ogólne wzorce odmiany podane w tabelach na początku słownika, a przy hasłach numery literowo-liczbowe określające wzór odmiany (w rodzaju ż IV). Przy czym i tak wiele form musiano w jakiś sposób zanotować przy haśle ze względu na ich nieregularność czy odstawanie od wzorca. W słownikach ortograficznych podawano same końcówki lub wybrane formy w całości. Jakikolwiek był to sposób, trzeba było nauczyć się go rozumieć.
ZAGADKA Z BLOGIEM
Jakie formy rzeczownika blog należy wstawić do poniższych zdań:
Nie cierpię pisać (kogo? czego?) ……………………………………………
Uwielbiam pisać (kogo? co?) ……………………………………………
W zamieszczonym na internetowych stronach PWN słowniku ortograficznym znajdziemy tak podane hasło:
blog -ga, B.= D. a. M., -giem; -gów
Co Wy na to? A może sięgniemy do popularnego sjp.pl? Proszę bardzo:
Nie za bardzo pomaga nam to w przyporządkowaniu form blog, bloga, blogu do powyższych zdań.
W Dobrym słowniku (w pełnym dostępie) informacja o odmianie wygląda w haśle blog tak:
Czy to już szczyt informacyjności i prostoty? Zapewne nie, ideał dopiero przed nami. Niemniej możemy teraz uzupełnić nasze zdania:
Nie cierpię pisać (kogo? czego?) bloga — rzadziej Nie cierpię pisać (kogo? czego?) blogu.
Uwielbiam pisać (kogo? co?) blog — lub Uwielbiam pisać (kogo? co?) bloga.
CO TO ZA ZIELONY ZNACZEK?
Bardzo szybko przekonaliśmy się, że co któraś informacja o odmianie podawana w dotychczasowych słownikach, zwłaszcza w słownikach ortograficznych, jest błędna (o czym pisaliśmy między innymi w Śmigus-dyngus i wielkanocny łańcuszek nieprawdy czy w Siedem faktów…). Często też informacje te w różnych słownikach wzajemnie się wykluczają (oparte są na wyczuciu słownikarzy). Informacje te są zatem kompletnie niewiarygodne. Jeśli bowiem co któraś jest błędna, to skąd wiadomo, która jest właśnie taka?
Dlatego prowadzimy własne badania korpusowe (książki, prasa, Narodowy Korpus Języka Polskiego) i to przede wszystkim na nich opieramy wskazówki, jak odmieniać dany wyraz i jakie przypisać mu właściwości gramatyczne. „Certyfikat odmiany” oznacza, że dla danego wyrazu takie badania zostały przeprowadzone. I wtedy można mieć pewność, że jeśli Ardeny były miejscem rozpoczęcia przez hitlerowców kontrofensywy w 1944, to rozpoczęli oni kontrofensywę z rejonu Ardenów. A nie !Arden — taka forma, obecna w niektórych słownikach, w tekstach prawie nie istnieje.
„Certyfikat odmiany” może też potwierdzać wariantywność w pisowni lub jej zaprzeczać. Na przykład obecny w słownikach drukowanych miniwan (z literką w) to bardziej forma pożądana niż istniejąca naprawdę. W Dobrym słowniku jest minivan (z dodatkowym wyjaśnieniem w sekcji „Poprawna polszczyzna”).
PO CO KOMU BIERNIK?
Brak pełnej odmiany rzeczowników powoduje, że zawsze ginie informacja o czwartym przypadku, o bierniku. I to nie jest kwestia tego, czy ktoś w ogóle odróżnia przypadki. On i tak do czasowników:
- sprzedałam
- lubię
- gram (w)
- wyślę
(i setek innych) musi dostawić rzeczownik w bierniku właśnie.
Przykład? Proszę bardzo. Zobaczymy Jowisz czy zobaczymy Jowisza? Słownik ortograficzny podaje tak:
Jowisz (planeta) -sza
Wydaje się Wam, że znacie odpowiedź? To jaką formę rzeczownika komputer wstawicie do zdania Przyniósł …………..? Czy na podstawie poniższej informacji z tego samego słownika:
kom•puter -ra, -rze; -ry, -rów
będzie to Przyniósł komputera??! Jasne, że nie. Po prostu nie wiadomo, do czego ta końcówka -a się w słowniku odnosi (znawcy słowników wiedzą, że tak podaje się zwykle dopełniacz, ale to inna bajka).
W Dobrym słowniku (w pełnym dostępie) odmiana hasła Jowisz wygląda tak:
A zatem: Zobaczymy Jowisza.
CO UKRYWA CIĄG FORM
Nieumieszczenie form odmiany rzeczownika w tabelce odmiany ma też inne wady. Ktoś może zastanawiać się na przykład, jak powyższy Jowisz zachowa się w zdaniu: Obserwujemy na niebie fragment księżyca ………….. Jowisza czy Jowiszu? Jeśli dostanie tylko taki ciąg form:
Jowisza, Jowiszem, Jowiszowi, Jowiszu (tak w sjp.pl),
to nic z tego nie odczyta.
A znowu, jedziemy do Pisza czy jedziemy do Piszu? Informacje z sjp.pl nic nam nie dadzą:
Potrzeba nam co najmniej takiej informacji, jaką podano w Dobrym słowniku w haśle Pisz:
Pełna odmiana w tabelce przynosi też tę korzyść, że nigdy nie wiadomo, której formy użytkownik będzie potrzebował. A w słownikach ortograficznych jakoś za często pomija się te formy, które faktycznie mogą sprawić trudność. Na przykład, jaki jest celownik od wszechświat? (przyglądam się ………….). W Dobrym słowniku odpowiedź widać wprost (o ile jest się abonentem, dopowiedzmy).
CO OZNACZA NIEODMIENNOŚĆ
W rzeczownikowej tabelce odmiany można ukazywać różnice dotyczące możliwej odmienności lub możliwej nieodmienności hasła.
Podobnie mamy z rzeczownikiem AWF. Zajrzyjmy do sjp.pl:
W ogóle nie wiadomo, o co tu chodzi. Z jednej strony podano „odmienność: nie”, a drugiej strony umieszczono jakieś formy odmiany.
Lepszą informację przynosi Wielki słownik ortograficzny PWN pod red. E. Polańskiego (poniżej widok z wersji internetowej):
To jednak wciąż jeszcze nie to. Mamy nadzieję, że lepiej jest w Dobrym słowniku pod hasłem AWF:
A częstszą nieodmienność z możliwą odmiennością zobaczymy (w pełnym dostępie) w tabelce odmiany w haśle volvo:
EKSPERYMENT Z PISZCZELĄ (PISZCZELEM)
Dodatkową korzyścią z tabelek odmiany rzeczowników w Dobrym słowniku jest podawanie różnego rodzaju wariantywności. Początkowo nawet tego nie planowaliśmy, ale szybko zaczęliśmy to wykorzystywać, gdyż okazało się bardzo przydatne i niosące czytelne informacje.
Spójrzmy na hasło piszczel w słownikach. Wielki słownik ortograficzny PWN pod red. E. Polańskiego (2006):
Trudno rozłożyć tak gruby słownik na skanerze na 572. stronie, więc podaję, że tam na końcu jest: -li a. -lów. Trzeba być jednak bardzo wprawnym czytaczem słowników, żeby na podstawie tak podanej informacji zrozumieć, jak piszczel się odmienia.
Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego (2004):
To wprawdzie strona 773. (!), ale tu hasło umiejscowione akurat było na brzegu strony, więc skan jest ładny. I informacje chyba już bardziej zrozumiałe (w tym bardzo dobry przykład na końcu). Przeszkadzają oczywiście te wszelkie oznaczenia i skróty, które wiodą do ogólnych tabelek odmiany (schematów) zamieszczonych na początkowych stronach tego typu słowników. Tam sięgają jednak tylko najzagorzalsi zapaleńcy.
A tak wygląda odmiana w haśle piszczel w Dobrym słowniku (w pełnym dostępie):
W jednej tabelce mamy tu zawartą nie tylko pełną odmianę wprost, w pełnych formach, we wszystkich przypadkach, ale także wariantywność rodzajową. Z rodzajem męskim jako rzadszym, co zostało potwierdzone i oznaczone znaczkiem „certyfikatu odmiany”. Zauważmy, że z pierwszego słownikowego skanu w ogóle takiej informacji nie da się odczytać, a w drugim słownikowym obrazku kryje się ona za skrótem „a.” oznaczającym ‘albo’. Co zresztą jest informacją błędną.
INNE CIEKAWE PRZYKŁADY
Na koniec dwa naprawdę skomplikowane przypadki, które można oddać w rzeczownikowej tabelce odmiany. Pierwszym jest call boy, abonentów zapraszamy do podlinkowanego hasła. A drugi, równie ciekawy, to mafioso, poniżej prezentujemy wszystkim.
Możemy więc przyglądać się temu mafiosowi lub mafioso (jeśli nie odmieniamy), rzadziej mafiozowi lub mafiozo (uwzględniamy rzadszy wariant pisowniowy).
W rzeczownikowych tabelkach odmiany pokazać zatem można nie tylko pełną odmianę, ale też warianty dotyczące: rodzaju gramatycznego, nieodmienności, pisowni.
W przyszłości chcemy wprowadzić tabelki również do innych części mowy, ale to sprawa skomplikowana i wymagająca przemyślenia. A czy bez tabelek da się żyć? Tak, ale po co sobie życie utrudniać.
