Znacie takie polskie miejscowości jak Zakopane, Wysokie Mazowieckie? Na pewno. Co łączy ich nazwy? Literka e na końcu i szczególny rodzaj odmiany. Jaki i dlaczego taki, za chwilę się dowiecie.
Skręciłem na Zasadne
Wróciłem z miejscowości Zasadne w gminie Kamienica, w Gorcach. Odbył się tam już po raz piąty Gminny Konkurs Gawędziarski.
Spiritus movens całego przedsięwzięcia jest Pani Dyrektor Szkoły Podstawowej im. Marii Konopnickiej Bożena Gierczyk (druga od lewej). Rodowita zasadnianka, twórczyni i kierowniczka dziecięcego zespołu regionalnego „Zasadnioki”, wspierana jest przez Gminny Ośrodek Kultury w Kamienicy oraz kamienicki oddział Związku Podhalan.
Gdzie byłem?
Pytanie to jest bardzo zasadne. Czy może: jest zasadnym? To można sprawdzić tutaj. Nazwę miejscowości najlepiej sprawdzać w samej miejscowości lub poprosić znajomych naszych znajomych o fotę. Ja mam taki dowód, że byłem w Zasadnem:
Można też sprawdzać w słowniku, najlepiej jakimś dobrym ;-).
Dlaczego nie w Zasadnym?
Dlatego, że od ponad dwustu lat wkraczają językoznawcy. Najpierw ujednolicili (trochę wbrew naturalnemu rozwojowi czy chaosowi) zgodnie z rodzajami gramatycznymi. Pod koniec XVIII wieku ustalono:
o dobrym nieletnim chłopcu (r. męski)
o dobrem nieletniem dziecku (r. nijaki)
W 1935/1936 r. prof. Kazimierz Nitsch forsował (i przeforsował) ujednolicenie do końcówki -ym. Mamy więc:
o dobrym nieletnim chłopcu (r. męski)
o dobrym nieletnim dziecku (r. nijaki)
Jednak podczas obrad zaczęła się jazda (jatka, polemika):
Nowy przepis, w mechaniczny sposób znoszący rozróżnianie końcówek, trafił na przeszkodę w postaci narosłych przez wiele dziesiątków lat na uboczu (poza działaniem zasady fleksyjno-ortograficznej) scalonych jednostek leksykalnych typu: wtem, zatem, pozatem, przedtem, potem, poczem, przyczem, zaczem. O zachowanie czterech z tych leksemów (wtem, zatem, przedtem, potem) upomnieli się skutecznie (…) profesorowie Pigoń i Kleiner. O los drugiej czwórki tych leksemów nie zatroszczył się nikt, więc weszły w zasób form językowych objętych działaniem nowej zasady.
To jeszcze nic:
Jeszcze większego zamieszania narobił protest A. Passendorfera przeciw objęciu nową zasadą form Skolem, w Skolem [od miasta Skole w woj. lwowskim — A.C.], pozostawienie tych form poza działaniem zasady pociągnęło za sobą wycofanie z zasięgu działania tej zasady także takich nazw miejscowych na -e, jak Zakopane, Bystre, Chyżne, Zaryte itp. Ale i to masowe (kategorialne) odchylenie od zasady zrównania końcówek nie zostało uogólnione, gdyż w dalszym toku procedury zastosowano „wyjątki od wyjątków” w obrębie nazw miejscowych z przydawkami. Oto — pozostawiwszy dawną końcówkę -em w formach typu: w Wysokiem Mazowieckiem, w Starem Bystrem, w Nowem Cichem (gdzie oba człony mają odmianę przymiotnikową) — wprowadzono końcówkę -ym (-im) w zestawieniach typu: w Nowym Mieście, w Górnym Grzybnie, w Starym Koźlu (gdzie człon określany ma odmianę rzeczownikową).
W rezultacie nowa zasada — zanim ją wprowadzono w życie — została zniekształcona szeregiem komplikujących ją odchyleń. Uchwała mająca być uproszczeniem dała w sumie twór bardzo niesystematyczny.Stanisław Jodłowski, Losy polskiej ortografii, Warszawa 1979, s. 103–104.
Czas mija, na pewno miłośnicy ortografii uczczą jakoś reformę sprzed 90 lat. Może jakąś nową zmianą?
Teymczasem w Zakopanem
Kiedy myślimy o miejscowości Zakopane (właściwie to myślimy najczęściej o !Zakopanym, ale piszemy o Zakopanem), wyobrażamy sobie ją mniej więcej tak, jak na zdjęciu z serwisu Radia Kraków. W tatrzańskim zakopanym Zakopanem bywa tak:
Ukraińskie Debalcewe
Z mediów dowiadujemy się o starciach na Ukrainie. W ich ogniu znalazła się między innymi miejscowość Debalcewe. Dziennikarze i komentatorzy nie bardzo wiedzą, czy i jak odmieniać taką nieoswojoną (a właściwie zapomnianą) w polszczyźnie nazwę.
Pojawiają się więc cztery strategie:
1) nie odmieniać wcale: w (miejscowości) Debalcewe,
2) odmieniać tak, jakby na końcu było nie -e, ale –o, czyli jak Debalcewo: w Debalcewie,
3) odmieniać jak Zasadne (i Zakopane), czyli w Debalcewem,
4) zanotowałem też liczbę mnogą, czyli: Debalcewych.
Z polskimi nazwami nie umiemy sobie poradzić, wobec nieodległych i pobratymczych jesteśmy całkiem bezradni. W tym wypadku odwołanie się do lokalnej tradycji nie jest łatwe, ponieważ bądź co bądź są to języki różne od polskiego, w dodatku dwa — ukraiński i rosyjski. Informacje o poprawnej odmianie znajdziecie tutaj.
Apel i prośba
Podsyłajcie zdjęcia lub linki do szyldów szkół i urzędów w miejscowościach z takim końcowym e jak w Dębe Wielkie czy Wysokie Mazowieckie. W komentarzach poniżej jest możliwość wstawienia obrazka. Zobaczymy, czy formy normą stoją.
