Pamiętacie Zemstę Fredry? Zawziętość i intryga, kto kogo przeprze i przemoże. Podobno ta historia miała źródło w sporze na zamku w Odrzykoniu, który widnieje na zdjęciu. A na murze konterfekty wiodących spór nie o graniczny mur, lecz o prezydenturę. My nie będziemy rzecz jasna politykować, lecz zagłębimy się w kwestie etymologiczne — pochodzenia obu nazwisk.
Co znaczą i skąd pochodzą nasze nazwiska? — zawsze warto o tym pomyśleć chwilę, gdy chcemy się nieco zagłębić w przeszłość rodziny i narodu. W Polsce wybory prezydenckie, to my słownikarskim okiem spójrzmy na nazwiska pretendentów do zaszczytnego stanowiska głowy państwa.
Najpierw jednak pro domo sua. Muszę przyznać, że w sprawie Czesaka nie mam żadnych satysfakcjonujących wyników, bo nie wiem nawet, czy to nazwa narzędzia czy nazwa wykonawcy czynności. Jakiego narzędzia? Na przykład do czesania lnu.
Zdjęcie z muzeum przy kościele parafialnym w Iwkowej, 2010
Czesaków zresztą nazbyt wielu w Polsce nie ma, koło 900 osób, z czego większość w powiatach bocheńskim, brzeskim, wielickim i w Krakowie.
Ale miałem pisać o nazwiskach Komorowski i Duda. Polskie to nazwiska, arcypolskie, ale pochodzą od wyrazów, które nie należą do najczęściej używanych.
DUDA
Wyraz duda to według słowników etymologicznych nazwa np. piszczałki, która stanowi część starodawnego i rozpowszechnionego w Europie instrumentu muzycznego — dud. Dudą nazywano także osobę grającą na dudach — dzisiaj częstsza forma to dudziarz. Związek z przepływem powietrza ma też nazywanie dudami płuc, głównie zwierzęcych. Rdzeń *dud- ogólnie nazywa coś pustego w środku. Może właśnie dlatego pisarze kresowi, jak Słowacki i Fredro, używali słowa duda jako ekspresywnego określenia osoby uważanej za głupią. Słownik Doroszewskiego (z lat 1958–1969) definiuje je ciągiem synonimicznym: ‘głupiec, niedołęga, fujara, kiep, cymbał’. W rozpolitykowanym czasie muszę podkreślić, że tylko cytuję.
Jednakowoż obywatele polscy noszący nazwisko Duda mieszkają nie na Kresach, lecz głównie w Polsce południowej (od Nowego Sącza i Brzeska po Tarnowskie Góry, Będzin i Cieszyn). Obszar ten obejmuje też Żywiecczyznę, gdzie w Pewli Wielkiej mieszkają bracia Byrtkowie, laureaci nagrody im. Oskara Kolberga. Edward z rockową ekspresją gra na dudach żywieckich:
Nagrane w Jeleśni podczas XXIV Konkursu Gry na Unikatowych Instrumentach Ludowych (26.10.2013)
Od nazwiska Duda można utworzyć tradycyjne formy nazwisk żeńskich: żony — Dudzina, a córki — Dudzianka. Można, ale chyba się nie tworzy, a w szkole, do której chodziłem, pani Dudowa przychodziła po córkę, którą chyba ktoś z nauczycieli usiłował nazywać Dudówną.
KOMOROWSKI
Komora, wyraz podstawowy dla nazwiska Komorowski, to ‘pomieszczenie, zwykle bez okien, do przechowywania zapasów żywności itp.’. Brzmi zacnie i ze staropolska, ale to średniowieczna pożyczka z łaciny (pewnie przez niemiecki), gdzie camara i camera znaczyły m.in. ‘sklepienie’, a potem różne pomieszczenia. Mieszkać u kogoś komorą znaczyło ‘wynajmować izbę’. W dawnych stosunkach wiejskich komornicy zwykle płacili pracą za mieszkanie, o ich losie mówi powieść Władysława Orkana.
Komora występuje w wielu kontekstach: może być komora serca, komora celna, komora grobowa. Podkomorzy zarządzał dobrami przechowywanymi w komorach.
Zdrobnieniem od komora jest komórka. To słowo nabrało nowej siły pod koniec XX wieku. Obok ustabilizowanych znaczeń biologicznych pojawiło się zupełnie nowe znaczenie. Skalkowany z angielskiego cellular phone polski telefon komórkowy stał się komórką. Proces tworzenia jednego słowa, zwykle nieco bardziej potocznego, z dwóch, zwykle stanowiących oficjalny termin, nazywamy uniwerbizacją. Zgrubienie (augmentatywizacja) zaś z komórki robi komórę. Znak czasu sprzed miniaturyzacji.
en.wikipedia.org/wiki/Mobile_phone
Część osób noszących nazwisko Komorowski ma związek z nazwami miejscowymi. Niektórzy Komorowscy pochodzą z Komorowa, inni z Komornik. Być może mieszkali tam ich przodkowie, którzy mogli mieć tam rodową szlachecką siedzibę lub przeciwnie — należeć do warstwy najbiedniejszej. Geograficznie Komorowskich najwięcej jest od południowego Mazowsza po Pomorze.
STATYSTYKA
Nazwisko Duda może nosić zarówno kobieta, jak i mężczyzna. Dopiero wgląd w pełniejszą statystykę pozwala nam stwierdzić, że panów Dudów jest 24 806, a pań nazwiskiem Duda — 24 279. Ciekawe, bo przecież kobiet ogólnie jest więcej.
Nazwisko Komorowski nosi mniej osób, a dane trudniej porównywać, bo niektóre źródła sumują formę Komorowski i Komorowska. Pań Komorowskich jest więcej: 6 546, a panów Komorowskich 6 062.
Statystyk wyborczych raczej nie będziemy publikować, chyba że przedstawiciele PKW tak bardzo będą się zmagać z odmianą liczebników i podawaniem procentów głosów, że poczujemy się zmuszeni do ich ogłoszenia w formie poprawnej językowo.
PODSUMOWANIE
Oba omawiane nazwiska mają podstawy apelatywne, czyli rzeczowniki pospolite. Gdy komora pusta, to w niej dudni. Co zresztą ciekawie wykorzystywano pięć lat później, gdy przeciwnikiem Andrzeja Dudy w drugiej turze wyborów prezydenckich był Rafał Trzaskowski. Utworzono bardzo proste pytanie o sympatie polityczne: „A ty trzaskasz czy dudnisz?”.
A jeśli kogoś męczy już kampania wyborcza i nawet takie niewinne wywody, to zawsze można wiosennie pogrillować.
PS Pomocą statystyczną służyły mi: strona MSW, portal moikrewni.pl oraz książka: J.M. Zawadzki, 1000 najpopularniejszych nazwisk w Polsce, Świat Książki, Warszawa 2002.
