Nożyczki raczej nie są rodzaju żeńskiego (nie istnieje *ta nożyczka). Tym bardziej zatem nie są rodzaju męskiego (nie istnieje *ten nożyczek). No to może rodzaj nijaki, w końcu są to te nożyczki. Otóż nie, tak mogliby pomyśleć ci, którym zaimek to w liczbie pojedynczej myli się z te w liczbie mnogiej. A więc znów: nie istnieje *to nożyczko.
Z powyższego wynika już jeden wniosek — nożyczki (a także drzwi, sanki itd.) nie są żadnego z trzech powyższych rodzajów, gdyż nie mają liczby pojedynczej. Takie rzeczowniki, które występują wyłącznie w formach liczby mnogiej, nazywa się pluraliami tantum. Jeśli zestawimy ze sobą takie pluralia tantum, jak nożyczki, drzwi z jednej strony i dziadkowie, młodzi z drugiej, to czujemy, że jakieś zróżnicowanie rodzajowe powinno tu istnieć.
Wiemy już zatem, co to są pluralia tantum, nie wiemy jeszcze, jaki im się przypisuje rodzaj. Zaraz wytniemy dla Was to, co najważniejsze.
DAWNO, DAWNO TEMU
W polskich gramatykach XIX i pierwszej połowy XX wieku próbowano jakoś sobie radzić z takimi rzeczownikami na podstawie ich końcówek. To nie mogło się udać* już choćby dlatego, że ogólnie wyróżnianie rodzaju na podstawie końcówek jest zawodne. Na przykład poeta ma końcówkę -a, ale wcale nie jest rzeczownikiem rodzaju żeńskiego.
* Nie chcę komplikować wywodu, niemniej ścisłość każe wspomnieć o tym, że istnieje dla języka polskiego konsekwentna klasyfikacja rodzajowa rzeczowników oparta wyłącznie na końcówkach (odmianie) autorstwa Zofii Zaron. Złośliwcy nie złośliwcy pisali jednak: „Klasyfikacja Zaron nie znalazła do tej pory praktycznego zastosowania. (…) Scharakteryzowanie rzeczowników typu poeta, starosta jako żeńskich w lp. wyklucza zastosowanie takiej klasyfikacji do analizy związków zgody w zdaniu. (…) Autorka udowodniła wprawdzie, że można wydzielić klasy rodzajowe na podstawie kryterium wyłącznie fleksyjnego, nie wiadomo jednak, do czego mają takie klasy służyć. Nie sprawdzą się one w opisie składniowym, bo w zdaniu Poeta napisał wiersz nie dostrzeżemy związku zgody miedzy żeńskim (według Zaron) podmiotem a męskim orzeczeniem”. (Marek Łaziński, O panach i paniach. Polskie rzeczowniki tytularne i ich asymetria rodzajowo-płciowa, 2006, s. 165–166)
Próbowano więc na przykład nazywać męskimi takie rzeczowniki, które w dopełniaczu miały końcówkę -ów, np. alimenty (bo: tych alimentów). A nijakimi takie pluralia tantum, które w mianowniku miały końcówkę -a, np. aktywa. To wszystko miało rzecz jasna mały sens.
WSPÓŁCZEŚNIE
Pojawiła się również koncepcja, że określanie rodzaju gramatycznego dla pluraliów tantum nie ma sensu, nie jest potrzebne. Trudno się z tym zgodzić, skoro tego typu rzeczowników wcale nie ma tak mało w polszczyźnie. Wspomnijmy tylko: drzwi, modły, nożyczki, państwo, perfumy, sanki, schody, skrzypce, tarapaty, wakacje, wczasy, widły. Albo też Andy, Bieszczady, Niemcy, Węgry.
Zanim jednak powiemy, jak określić rodzaj tych rzeczowników, napiszmy może jeszcze o tym, czego nie chcielibyśmy robić. Nie chcielibyśmy wyróżniać osobnych rodzajów tylko dla rzeczowników plurale tantum. Choć w polskim językoznawstwie takie próby podejmowano. Najbardziej znany jest podział Zygmunta Saloniego, który wyróżnił aż trzy rodzaje dla tych rzeczowników. Między innymi na podstawie ich łączliwości z formami liczebników. W te skomplikowane kwestie nie będziemy tu wchodzić.
Dlaczego nie chcielibyśmy wyróżniać osobnych rodzajów? Otóż dlatego, że o wiele przyjemniej i spójniej by było, gdybyśmy mogli wszystkie rzeczowniki polskie pokryć jedną siatką rodzajową. I możemy to zrobić, jeśli przyjmiemy taki hierarchiczny podział rodzajów:
Najniższe piętro podziału to klasyfikacja rodzajowa rzeczowników przyjęta w Dobrym słowniku, wyjaśniona w Kompendium reguł językowych: rodzaj gramatyczny rzeczownika.
Jeśli zaczniemy grupować rodzaje, to na najwyższym piętrze otrzymamy dwa: męskoosobowy i niemęskoosobowy. Przy czym, jak widać, męskoosobowy jest samodzielnym rodzajem na każdym stopniu szczegółowości. Dopowiedzmy może jeszcze, że powyższy podział nie przedstawia algorytmu wyznaczania rodzaju, tylko hierarchię rodzajów. Dla typowych rzeczowników rodzaj gramatyczny wyznacza się na najniższym piętrze w sposób opisany w podlinkowanej regule.
Najwyższe piętro podziału pozwala nam sklasyfikować rzeczowniki plurale tantum. W jaki sposób? Otóż rzeczowniki męskoosobowe muszą pasować do takiego wzorca:
- liczba pojedyncza: ten…, widzę tego…,
- liczba mnoga: ci…, widzę tych…
Rzeczownikami niemęskoosobowymi będą wszystkie te, które do tego wzorca nie pasują. Jeśli pominiemy we wzorcu liczbę pojedynczą, to nożyczki, drzwi będą miały rodzaj niemęskoosobowy, a dziadkowie, młodzi rodzaj męskoosobowy (pasują do wzorca ci…, widzę tych…). W tym wypadku nawet etykietki te (choć konwencjonalne, jak wszystkie nazwy rodzajów) oddają sporo z semantyki. Dziadkowie czy młodzi faktycznie nazywają osoby.
Pluralia tantum mają wiele ciekawych własności, ale też sprawiają czasem niemałe problemy. Może jeszcze o nich napiszemy. W każdym razie teraz, gdy przeczytacie gdzieś zasady kulturalnego komentowania z fragmentem „mamy nożyczki i nie zawahamy się ich użyć”, będziecie już wiedzieć, jakiego rodzaju…
